Kaangaaɗo

Mo jali kaangaaɗo, ɓooyaani ko yiyi ɗum.

Bewre

So ullundu haarii, wiyata ko gaɗa doombru ina luuɓi.

Nde yonti

So aɗa moja suka ɗaccu haa jaangee.

Majjikinaade

Findinde ɗaaniiɗo ɓuri findinde ɗaankiniiɗo.

Muñal

Mo yiɗi ƴulɓe muñat cuurki.

Tinde

Hay mo yiyaani mbaroodi ne, nanii ŋuuñaali mum.

Goo

So goo bonii, limoore aayiima

Heblo

Hiraande ñaametee ko jamma kono fewjetee ko ñalawma.

Keñe

Ina laɓɓinoo ina riiɗa, heppu tan kono gasnaani taw huwde

Nguttu

Mboombri ɗokkiri fotaa salade gorko jom teeleende

Wumɓe

So yiyooɓe ndubbondirii e gitte maataw ɓe namndaaki wumɓe.

Hoolaaki Hoore mum

Ngel heptinaa woyi, won ko soomnoo ko wanaano jam.

Woyndu

So miijo asii woyndu, maa hakkille turo ƴooga.

Heege

So heege haɗii mawɗo amde woppataa ɗum jooɗaade.

Gacce

Woto mawɗo ŋat waare, ruɗtoo ŋata gacce.

Ngoƴa

Faabru foti woyde ko loonde ƴoogaaka wonaa barme sagginaaka.

Ndiyam

Ɗeɗɗiiɗo ndiyam weeɓaani faabaade.

Gite

Mo suusaa gite fotaani huttude hoore

Imaam

So imaam fiyaama, alaa ko noddinoowo fadi.

Nguli

Jiiriiɗo gulngal, ɓuuɓna ɓolal.

Piɓle

Goƴiiɗo piɓle, woto roondo gaccungol.

Naange

Hooynotooɓe naange potaa duñondirde

Baaba

Mo woppi baaba mum rewi e baaba janano, jenngat tan kono jeyataa.

Sagataaɓe

So sagataaɓe tato mbiyii ina njagga e laaci mbeewa, maa wood heen mo heɓaani.

Buubi

So buubi njuuriima e keeci heende, wonaa ƴiiƴam njiilotoo.

Hakkillaaji

So hakkillaaji cippirii goonga yalta.

Cubballo

So cubballo wostiima laana mum mbabba, ombo dañi ñande heen haaju mawɗo.

Ndonu

So neɗɗo woowii ronde, so yiyii ɗaaniiɗo sikkata ko maayɗo.

Maayɗo

Ɗo maayɗo fiyetee, ñawɗo fotaani ɗoon ɓaɗo

Haaju

Haaju woppantee haaju.

Jeyaaɗo

Jeyaaɗo jeyaa ko roondii.

Waalde ladde

Waalde caggal maayo ɓuri yiiloreede duule.

Tikkere

Kala ko mooftaa maa nafoy haa heddii tikkere.

Ganndal

Soodi ngori toɓaaɗo ko ganndo gertooɗe walla yiynoode ɗum gila toɓaaka.

Jamfa

Jamfa jolii gila ndiyam defi liingu.

Ndoondi

Gaawɗo ndoondi e kurniiɗo henndu, so kawrii loji keewat.

Koɗo

So koɗo finii e wuro, wiyii ko keelaandi hirtii, ko ko haalanaa.

Laafa

So laafa waɗtii ɓuucaade ngaanndi, yo itte.

Alla

Gaawɗo muudo soñi muudo, hay so tikkanaani Alla ne, weltaaki

Wumɓe

So Alla toɓii gite, wumɓe njiirondira, ɗokko hocca wootere moofta, reentoroo ndeya.

Lojol

So wiyaama abbere ina famɗi, tawata ko naataani e yiitere.

Laana

Humaani laana hade mum ñaayde pale.

Taanoo

Mo roŋki yummum muuyna e taanum.

Fijirde mawɗo

Fijirde mawɗo reftata heen ko "bunnam taƴii".

Gite

So gite colaama mbaɗaama e ñorgo, ko ina ndaaree dañaama.

Dogdu

So dogdu danndatno lella maayataa.

Gassowo

Gasoowo ina yoɓee, ɗaccidtaake e ñawɗo muusaaɗo.

Fad taw haa ɓennaa

Mo suwaa lummbu, woto jooliiɗo.

Suwaa

Mo suwaa maayde, tagdaaka.

Kaangaaɗo

So aɗa haangee, heew doole

Ruuɗtaade

So a roŋkii anndude to pay-ɗaa, ruuɗto to ngummino-ɗaa.

Hoolo haala maa

So ndiyam rufii, ɓoftotaako.

Laawol

Laawol haaɗaani gootol.

Ladde

Ladde anndaa ɓii moƴƴo, kono ɓii moƴƴo ina anndi hoore mum.

Reentaade

M suwaa lummbu, woto jal jooliiɗo.

Hoore mum

So dene mbaɗaama e jayngol, mbo woni fof woya hoore muuɗum.

Waawde

So aɗa wallee, waaw!

Laamu

Fuunti laamii, ɓuri felli laamii.

Towde

So aduna towiima, tow bannde en.

Majjere

Mo anndaa goro juɗat.

Majjere

Ko majjere humi mbeewa e laaci.

Teddungal

Teddngal daasetaake roondete.

Moofti

Hul ko ese resi.

Jaawondiral

Wonaa conndi kala muuɗee.

Muñal

Muñal woni afo ngalu

Mawɗo

Ko mawɗo jooɗotoo yiya koo, suka ina daroo sooynotaako.

Laabi keewɗi

Laabi keewɗi ɓuri uumaali keewɗi.

Muñal

Ɓaawo muñal fof, ko yettere Alla.

Ɓurteende

Faabru wiyi ko ndiyam, kono wanaa pasɗam.

Jaɓde

Yeddi colɗo fof ko moosa.

Nawdude

Dogde e ŋaañaade tepper yahdataa.

Laaɓndeeraagu ɓurtungu

Dewel laaɓa deerel maayataa reedaani.

Nanɗe

So haala ñawii yo nanɗe cellu.

Baawal

Ɗaccu kuudi e junngo ɓesɗo.

Jinngere

Mo Alla jinngani tampaani.

Jinngere

So Alla foɓɓaniima leewo-ɗaa

Mbeewa

Weli mbeewa metti mbeewa, nagge ɓuri ɗum ɓirannde.

Ngelooba

Ɗo ngelooba ñaamata ɗoo, mbeewa ina sooynoo kono heɓataa.

Tonngu

Ko tonngu dasi fof, maa artir e koyɗe joomum.

Ñiibe

Aɗa haɗee jibinde, aɗa furta ñiibe.

Fawre

Cakkuɗo anndaa ko fawantee.

Fenooɓe

Ñande fenooɓe ndawri wareede, ɓe mbiyi en yo kaɓɓu koye.

Cidee e Ceenel

Cidee e Ceenel fof ko meerorde Ɓoggee.

Liingu

Liingu so riddii liwoongu woni ko e beeneede

Nooroo

Jullaare ɓooyde ɗum e ndiyam addantaa ɗum wontude nooroo.

Mbiru

Mbiru caggal lammba.

Yiyde

Ko woni e lahal fof maa juuɗe njiy.

Gite

Ko woni yeeso daɗaani gite

Salaade

Sagata so saliima remde ma yah ko ɓuri sassol mum.

Tuuba horde

Tuuba horde so wonii ndiwowa wonaa ndoƴƴorba.

Ñamri

Ñamri mbaɗndi gite ina metti ñaamde

Rawaandu

So rawaandu wofaani, ŋuuraani,laaci mum yaɓɓee.

Salaade aadi

Salaade aadi ɓuri firtude aadi.

Nokkuɗo

Nokkuɗo fof ko e hunuko mum fayni

Ñohre

So ñohre yulii tiba ñukindiiɗo nana.

Dogdu dow huɓeere

Dogdu dow huɓeere juutataa

Moƴƴuru

Moƴƴuru alaa e baaɗi.

Heɓɓitaade

So doole ndoŋkii yo doole keɓɓo

Heewi haala

So ɗemngal ñallinaani wallinaani, meeɗat nde lori joom mum.

Baawal

So faaɓru ene waawi ndiyam hoto hollu liingu.

Baasal

So baasal naatirii damal giɗli njaltira henirde.

Yawre

Mbo yawi dabare tawata ko dabbaani heen.

Hakkille

Hakkille wonaa barme kono ena ɓenndina miijo.

Kulol Geno

Ko neɗɗo suusi Geno fof e ceeɗu, so ndunngu arii maa huldu ɗum digaali.

Hoddiiɓe

Hoɗdiiɓe arondiroo-ɓe ɓuri hoɗdii-ɓe warondiroo-ɓe.

Yiitere

Ko yitere yiyata ɓanndu kono ko yitere lojotoo.

Ɓiɗɗo

Dokkuɗoma ɓiɗɗo oon añaani yi’dema.

Ñawu ɓernde

Kala ko ñawi ena sella haa heddii ñawu ɓernde.

Nayeewu

Ñawu bonnat innde mum kono nayeewu yonii ñawu.

Ŋatiwere

So ŋatiwere taariima wowru yiilii ko unoowo.

Suka

Ko suka waɗata fiyee ko so mawɗo waɗii ɗum wi’etee ko fodoore.

Ɓuutaaɗo

Ɓuutaaɗo ɓoosetaake e teppere.

Dewgal

So dewgal humaama e reedu, ɓiɗɗo ena waawi dañeede heen, waɗde ko haalaa dañete ɗoon.

Yoɓde ñamaande

So ñamlaaɗo yoɓii weltiima, wonaa ɗowɗo sanngalde taƴtini maayo

Yoɓde ñamaande

So ñamlaaɗo yoɓii weltiima, wonaa ɗowɗo sanngalde taƴtini maayo

Ndiyam

Ndiyam ɓolam lammataa.

Ŋari

Bonde ŋari ɓuri maayrude cukaagu

Naange

Naange yoornataa ko hollaaka

Tuma

Jamma jamma accaa ceeɗu

Lancal

Mo lanci fof tekkina bannge mum.

Faayiida

Yahde haa hoya ɓuri jooɗaade haa hoya

Malu

Noppi malaaɗi puɗata ko e hoore malaande

Jaŋde

Jaŋde ko famɗa suura, heewa lammina

Martu

Mo martu fawaa e hoore mum fof, kala jo hollaa sikkata ko ponto

Artir hakkille ma

Ko weɗi loonde ƴoogaande ko, woppataa faandu mehru.

Cuusal

So mallol sañtii jubbol tiinde, yaaɓanii ngol hakkunde hoore, so joommum hulaani yo jaabo!

Moƴƴere

Yumma moƴƴii, baaba moƴƴiii, ɓinngel bonataa

Moƴƴere

Lekki haaɗataa, ɗaɗi mbela

Ndonu

Kala ko nagge ñaami ko zum ñale muynata

Puuyndam

Ko puuyɗo wiyata ine ubbe ɓuuɓri

Baylogol Alkule

*ŊANAA* :

*Kori nganndee Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo ŋanaa*

ŊANAA, ko haala payka eka huwtoree ngam teeŋtinde, tabitinde, ƴellitde.

So en cuɓiima ko ɓuri yaawde koo, ina waawi sikkeede ko haa wele mawɗo Kanhano oo ( yo Allah reen mo, semmbina mo. )
So welii, kanhanɓe ɓee, mate muusataa bahbahɓe ɓee?..........

Ko ɓuri yaawde koo, ellee ko wiyde ŋanaa, cammalal mum ko:
Ŋ. N. Motten
Ŋ = NG = G = K ( Ŋ, NG, G e K njiidi yaltirde).
Ŋ. N. wonta
K. N. Ngal ɗoo cammalal hollata en yettoode *KAN* .
Hakkunde ŋana e Kan ko potal, kiɓɓondiral, jerondiral, jokkondiral e takkondiral woni ɗoon.

K. N.
K = G , G = W , waɗde kay K = W ( koor/woor, jolfe)
K. N. wonta
W. N. Ngal ɗoo cammalal ina yiyee heen helmere jolfe *WAANE* .
Hakkunde ŋanaa ( pulaar) e waane ( jolfe) ko potal e kiɓɓondiral woni ɗoon.

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo ŋanaa.

Samba mbindkat la, mbindkat bu waane.

W = M ( W e M njiidi yaltirde).
W. N. wonta
M. N. Ngal ɗoo cammalal ina yiyee heen helmere jolfe *MËN* .
Hakkunde ŋanaa ( pulaar), waane e mën( jolfe) ko potal e kiɓɓondiral woni ɗoon.

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo ŋanaa.

Samba mbindkat la, mbindkat bu Mën.

M. N. Hollata en helmere pulaar *MANNA* .
Hol ko woni bone mamma?.............

So en ngaddii alkulal T, lawirgal teeŋtinirgal
M. N. wonta
M. N. T. Ngal ɗoo cammalal ina dañee heen ɓaɗal pulaar *MANTUDE* .

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo ŋanaa.

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo mantaaɗo.

M = Ɓ ( M e Ɓ njiidi yaltirde)
N = M ( N e M njiidi sifa).
M. N. T. wonta
Ɓ. M. T. Ngal ɗoo cammalal hollata en baɗal pulaar *ƁAMTUDE* .

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo ŋanaa.

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo mantaaɗo.

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo ɓamtiiɗo.

Ɓamtude, ɗaɗol mum ko ɓam, ɓam, cammalal mum ko
Ɓ. M. Motten
Ɓ = B ( Ɓ e B njiidi yaltirde.
M = W ( M e W njiidi yaltirde).
Ɓ. M. wonta
B. W. Ngal ɗoo cammalal hollata en baɗal pulaar *WAAWDE.*
hakkunde jolfe mën e pulaar waawde ko potal e kiɓɓondiral woni ɗoon.

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo ŋanaa.

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo mantaaɗo.

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo ɓamtiiɗo.

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo baawɗo.

Baawɗo, ɗaɗol ngol ko
B. W. Motten
W = H ( W e H njiidi sifa).
B. W. wonta
B. H. Ngal ɗoo cammalal hollata en yettoode *BAH* .

Ndeke Bahbahɓe ɓee mettintaa.
Ellee oo filmo- moolto meeɗii arde ɗoo.

Hakkunde kan e Bah, hol ko woni ɗoon: potal, kiɓɓondiral, jerondiral, takkondiral, jokkondiral walla beñondiral ?........

*KAN* . Cammalal mum ko:
K. N. Ngal ɗoo cammalal ina yiyee heen baɗal engeleere *KAN* , to can.

*BAH* = BAW, en ƴeptii BAAWAL, cammalal mum ko
B. W. L. Ngadden mbaylam-yeeso walla mbiyen beñcitel alkule:
W. B. L.
W = H
W. B. L. wonta
H. B. L. Ngal ɗoo cammalal ina yiyee heen helmere engeleere *ABLE* .

To *can* = to be *able* to.

Baawal, cammalal mum:
B. W. L. Motten
P = B ( so P iidnaama adda B)
L = R ( L e N njiidi yaltirde).
B. W. L. wonta
P. W. R. Ngal ɗoo cammalal hollata en helmere engeleere *POWER* .

W = V
P. W. R. wonta
P. V. R. Ngal ɗoo cammalal hollata en helmere farayseere *POUVOIR.*

R = D = S
P. W. R. wonta
P. W. S. Ngal ɗoo cammalal hollata en helmere farayseere puwusant, kono mbinnden *PUISSANT* .

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo ŋanaa.

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo mantaaɗo.

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo ɓamtiiɗo.

Sammba ko binndoowo, ko o mbinndoowo baawɗo.

Samba mbindkat la, mbindkat bu mën.

Samba mbindkat la, mbindkat bu waane.

Samba est un écrivain, un écrivain puissant.

Samba is a writer, a powerful writer.

*Meccam-kelme e mottam-alkule*

Abuu Njaac
*Dental* : Goomu Fulo e Wiɗto
*Hooreejo* : Mammadu Saalif MBAAY.

Ɓinngel dutal

Ɓinngel dutal ina diwa tawa wiɗaaki e ñaande